Di tích Chăm Pa Bình Định – Nguyên vẹn dấu tích thành cổ hơn ngàn năm

Chăm Pa là một quốc gia cổ từng tồn tại độc lập liên tục qua các thời kỳ từ năm 192 đến năm 1832. Cương vực của Chăm Pa lúc mở rộng nhất trải dài từ dãy núi Hoành Sơn, Quảng Bình ở phía Bắc cho đến Bình Thuận ở phía nam và từ biển Đông cho đến tận miền núi phía tây của nước Lào ngày nay.

Bình Định là một trong những tỉnh thuộc cương vực Chăm Pa ngày đó và thuộc địa khu Vijaya.

Địa khu Vijaya (757 – 1471) còn gọi là thành Đồ Bàn, thành cổ Chà Bàn (Trà Bàn) hoặc thành Hoàng Đế, nay thuộc địa phận xã Nhơn Hậu, Thị xã An Nhơn và cách thành phố Quy Nhơn 27 km về hướng tây bắc, là tên kinh đô của Chăm Pa trong thời kỳ Chăm Pa có quốc hiệu là Chiêm Thành. Vijaya đồng thời cũng là tên gọi của một trong tiểu quốc của Chăm Pa, tiểu quốc Vijaya.

Ngày nay, nhiều di tích Chăm Pa ở Bình Định gần như còn nguyên vẹn, là niềm cảm hứng bất tận cho du khách khắp nơi trên thế giới. Đến Bình Định và khám phá dấu tích thành cổ hơn 1.000 năm nơi đây là mục tiêu của rất nhiều du khách. Chẳng những được tận mắt nhìn những di tích, thưởng thức văn hóa người Chăm xưa. Du khách còn ghi nhận lại những hình ảnh sống động một thời trong lịch sử. Với những ai yêu thích khám phá, khai thác văn hóa của các dân tộc Việt nói riêng, và của các dân tộc trên thế giới nói chung, đây là kho tàng vô cùng quý báo.

6 di tích Chăm Pa Bình Định sau đây chắc chắn sẽ cho bạn cái nhìn tổng quát về một nền văn hóa của người Chăm vô cùng đặc sắc: 

Tháp Dương Long – Tháp Ngà

Tháp Dương Long là cụm di tích gồm ba tháp Chăm thẳng hàng trên một gò cao theo hướng Bắc Nam, cửa chính các tháp đều ngoảnh về hướng Đông. Tháp nằm giữa địa phận của hai thôn An Chánh, xã Bình Tây và Vân Tương, xã Bình Hòa huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định. Tháp Dương Long còn được biết đến với các tên như tháp Vân Trường, tháp An Chánh, tháp Bình An, tháp Ngà – Tour d’ Ivoire (theo tiếng Pháp).

Từ xa bạn dễ dàng nhìn thấy tháp Dương Long được bao quanh bởi một vài ngôi nhà thấp thoáng và những cánh đồng lúa mênh mông xanh ngắt vào đầu vụ hoặc vàng ươm vào cuối vụ, một vùng trời thơ mộng như bức tranh tiên cảnh trong mơ.

• 

• 

• 

• 

Trải qua bao thăng trầm lịch sử, hàng trăm năm nay, tháp Dương Long vẫn ở đó. Tuy đến nay quần thể 3 tháp này cũng hư hỏng khá nhiều, nhưng nét kiến trúc độc đáo vẫn được thể hiện khá rõ nét ba phần: đế, thân và mái tháp. Phần đế được xây khá cao, vững trãi, xung quanh thân tháp lại được trang trí rất nhiều những hoa văn họa tiết tinh xảo đặc trưng của người Chăm.

Nếu kể đến các cụm tháp cao nhất Đông Nam Á còn đến ngày nay thì tháp Ngà là cụm tháp được xây bằng gạch cao nhất đạt 39m – tháp giữa, tháp Bắc 32m và tháp Nam 33m.

Nét độc đáo, tinh tế rất riêng của kiến trúc Chăm Pa ở tháp Dương Long còn thể hiện ở thiết kế các tầng nhỏ dần, mỗi tầng lại được thể hiện với những họa tiết khác nhau như sư tử, voi, bò thần Nadin, rắn thần Naga. Trong khi tháp Bắc trên viền những khối đá dùng để ngăn cách phần thân và đế tháp, các hình sư tử và voi được chạm khắc nối liền với nhau thành một vòng thì tháp Nam lại là họa tiết những bầu vú tròn trịa xếp sát nhau, hình những vị đạo sĩ ngồi trên lá đề phần dưới cùng là sư tử, hình người, những hình thù kỳ dị khác. Tháp giữa đặc trưng là cao hơn hẳn hai tháp còn lại nhưng không được tỉ mỹ cho lắm.

• 

• 

• 

• 

• 

Nhiều nhà nghiên cứu dựa trên những họa tiết, cũng như hơi hướng nghệ thuật được xây dựng ở nơi này đánh giá Tháp Dương Long chịu ảnh hưởng khá nhiều từ kiến trúc nghệ thuật Khmer. Vào khoảng thế kỷ 12 đầu thế kỷ 13 vùng đất nơi đây đã phải chống chịu rất nhiều cuộc xâm lăng của Tchenla (Chân lạp). Và cũng từng nằm dưới sự quản lý của người Khmer trong thời gian khá dài. Nên có khả năng tháp được xây dựng trong thời gian đó và bị ảnh hưởng đôi chút trong nét kiến trúc. Có thể nói tháp Dương Long là một trong số các quần thể kiến trúc lớn và đẹp nhất còn sót lại ở dải đất miền Trung nói chung và ở Bình Định nói riêng. Sự tồn tại của khu di tích như một điểm nhấn độc đáo góp phần tô điểm cho cảnh sắc thiên nhiên nơi này.

Sở hữu vẻ đẹp độc đáo cùng niên đại hàng trăm năm, tháp Dương Long được xem là địa điểm vô cùng hấp dẫn khách du lịch mỗi khi có dịp đến Bình Định. Đến với quần thể di tích tháp Dương Long, không những bạn sẽ được khám phá và chiêm ngưỡng vẻ đẹp huyền bí, cổ kính mà đây còn là dịp bạn có thể ghé thăm những làng nghề chế tác gốm nổi tiếng trước đây của người Chăm như Gò Cây Ké, Gò Hời.

Tháp Bánh Ít – Tháp Bạc

• 

• 

• 

Tháp Bánh Ít được biết đến với cái tên khác là tháp Bạc, một tháp Chăm mang kiến trúc tháp thuộc phong cách chuyển tiếp từ phong cách Mỹ Sơn A1 sang phong cách Bình Định. Tiếng J’rai là YANG MTIAN và là một cụm các tháp cổ Chăm Pa nổi bật không kém tháp Dương Long. Tháp Bánh Ít nằm trên một ngọn đồi tại thôn Đại Lộc, xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định.

Tháp Bánh Ít có tháp chính, tháp mái và tháp cổng. Đường lên cụm tháp ở phía đông mà bắt đầu là tháp cổng, đằng sau tháp cổng là các tầng, các lớp những phế tích đổ nát, chếch về hướng đông – nam có một tháp gạch lớn như tháp cổng. Tháp cổng và tháp đông – nam này là hai kiến trúc hiện còn ở vòng ngoài hay tầng ngoài cùng của khu tháp Bánh Ít

Ngay đằng sau tháp cổng, trên nền tầng thứ nhất hiện còn dấu tích của một tòa nhà chạy dọc theo hướng đông – tây và đối diện với ngọn tháp chính bên trên.

Sau tòa nhà dài là một lối tam cấp rất dốc dẫn lên tầng kiến trúc bên trên và tới một con đường đi thẳng tới ngôi tháp chính, hiện nay ở tầng trên cùng của quả đồi chỉ còn lại hai kiến trúc gạch đó là tháp thờ trung tâm và tòa tháp mái cong hình yên ngựa ở phía nam. Bao quanh khu kiến trúc trên cùng này là một vòng đai đường mà giờ chỉ còn lại dấu tích của những ổ gạch.

Nếu đem từng kiến trúc ra để so sánh thì từng ngôi tháp của Bánh Ít không phải là lớn, nhưng tháp Bánh Ít không phải chỉ từng ngôi tháp mà còn là các lớp kiến trúc, là cả quả đồi tự nhiên cao gần 100 mét, vì thế tuy từng kiến trúc không lớn lắm nhưng tổng thể kiến trúc Bánh Ít khá đồ sộ và hùng vĩ.

Ngôi tháp chính có vẻ đường bệ và hoành tráng của các kiến trúc: các cột ốp, các đường gồ nhô ra dọc các mặt tường, các cửa vòm và cửa giả hình mũi lao nhọn đồ sộ, có những nét thanh tú của đường nét, những nét hoa là trên các diềm mái, những cảnh ca múa trên các mặt vòm các cửa giả làm cả khối kiến trúc như đang tiếp xúc với người xem.

Sang ngôi tháp mái cong hình yên ngựa ở phía nam tháp chính, gồm những hình người, hình thú, hình chim ở dưới chân tháp đang ưỡn người, khuỳnh chân, dùng hai tay như nâng bổng cả tòa tháp lên, mái tháp cong hình yên ngựa như xòe cánh bay, trên mặt tường của kiến trúc, các nghệ sĩ Chăm xưa đã tô điểm bằng những băng, những ô hình hoa lá.

Xuống tầng kiến trúc phía dưới, tháp cổng có hình dáng và cấu trúc giống như tháp chính, nhưng nhỏ hơn, ít các chi tiết trang trí hơn, còn ngôi tháp đông – nam có những hình quả bầu lọ trên các tầng với các khối cong nhịp nhàng đã che khuất và làm mềm đi những đường nét và hình khối kỷ hà cứng cỏi, khô khan và nhờ vậy tòa kiến trúc dịu hơn, có nhịp điệu hơn.

Mặc dù mỗi kiến trúc ở Bánh Ít có một dáng vẻ riêng, nhưng tất cả chúng đều có những nét chung, đặc trưng cho cả quần thể, đó là sự thắng thế của tính hoành tráng và ngôn ngữ của khối lớn.

Tháp Phú Lốc – Tháp Vàng

Tháp Phú Lốc còn có tên gọi là tháp Thốc Lốc, tháp Phốc Lốc, hay tháp Vàng (Tour d’Or) như những nhà nghiên cứu người Pháp đã gọi là một ngôi tháp Chăm Pa cổ hiện còn tồn tại tại làng Phú Thành, Phường Nhơn Thành, Thị xã An Nhơn, tỉnh Bình Định.

Đây là một ngôi tháp thuộc phong cách Bình Định, nhưng đồng thời phong cách kiến trúc có ảnh hưởng một phần từ kiến trúc Angkor của người Khmer.

Tháp Phú Lốc được xây dựng trên một đỉnh đồi, so với mặt nước biển thì đỉnh đồi này có độ cao là 76 m. Đồi của tháp Phú Lốc cao hơn tất cả các đồi có tháp ở Bình Định, vì thế tháp

Ngôi tháp này hiện đã bị hư hại nặng, tầng nền bằng đá cao và cả phần nền sảnh ở phía đông đã bị đổ nát hết, tuy nhiên phần tháp chính vẫn hiện rõ.

Như các tháp mang phong cách Bình Định, các cột ốp, đặc biệt là các cột ốp ở góc, các ô dọc giữa các cột ốp nhô mạnh ra và hoàn toàn để trơn. Các cửa giả đều có ba thân và ba tầng như ở các tháp Cánh Tiên và tháp Thủ Thiện. Phần trên các tầng của các cửa giả là vòm cung nhọn khá dài trong như hình mũi giáo, cả hai tầng còn lại phía trên của tháp đều cùng lặp lại kiểu dáng và bố cục của phần thân

Điểm mới của tháp Phú Lốc cũng như các tháp Chăm mang phong cách Bình Định là dùng đá để làm các bộ phận trang trí kiến trúc – một trong những ảnh hưởng của Khmer. Ở tháp Phước Lộc, đá được dùng làm các hình áp chân các cột ốp, và làm diềm mái cho thân và các tầng của tháp. Kiến trúc tháp Phú Lốc có nhiều điêu khắc đá, theo nghiên cứu thì tháp thờ thần Siva.

Tháp Thủ Thiện

• 

• 

• 

• 

Tháp Thủ Thiện – Viên ngọc thô quý báo trong văn hóa của người Chăm

Tháp Thủ Thiện là một ngôi tháp cổ Chăm Pa hiện nằm tại làng Thủ Thiện, xã Bình Nghi, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định. Đến nay thì tháp vẫn còn khá nguyên vẹn. Không như một số cụm tháp Chăm Pa khác, tháp Thủ Thiện là di tích chỉ có một ngôi tháp. Trước năm 1985, trên đỉnh tháp Thủ Thiện bị một cây đa đồ sộ mọc trên đỉnh tháp phủ kín, vào những năm 1980 cả ngôi tháp Thủ Thiệm như biến thành một gốc cây đa cổ thụ, không ai dám chặt cây đa này vì cả tháp và cây đều như đã trở thành linh thiêng, điều cũng tương tự với các tháp khác có cây mọc trên. Trận bão năm 1985 đổ bộ vào tỉnh Bình Định đã thổi bay cây đa khổng lồ khỏi đỉnh tháp, nhưng rất kỳ lạ là cây đa đổ xuống mà không hề làm hư hại lớn cho tòa tháp cổ này.

Như các ngôi tháp Chăm truyền thống khác, tháp Thủ Thiệm là một kiến trúc tháp tầng vuông gồm thân và ba tầng phía trên mô phỏng thân tháp nhưng nhỏ hơn. Trên các mặt tường phía ngoài của thân và các tầng tháp được tô điểm bằng các hình tháp nhỏ, đầu cùng các cột ốp góc tường có những hình điêu khắc đá nhô ra, tuy nhiên ở tháp Thủ Thiện các cột ốp trơn, phẳng và không có hoa văn trang trí, các ô dọc trên tường nằm giữa các cột không những không được chạm khắc hoa văn mà còn biến thành một gờ nổi lớn nhô ra mạnh.

Các cửa giả ở giữa ba mặt tường tây, nam, bắc và cửa ra vào phía đông đều có hình cung nhọn lớn như mũi giáo khổng lồ phía trên, đầu các cột ốp hợp thành bộ diềm mái nhô ra mạnh, các tháp nhỏ ở góc các tầng mái không còn là một ngôi tháp thu nhỏ nữa mà biến thành một khối hình chóp nhiều tầng.

Tháp Cánh Tiên – Tháp Đồng

• 

• 

• 

• 

• 

Tháp Cánh Tiên còn có tên gọi là tháp Đồng là một ngôi tháp nằm ở chính giữa thành Đồ Bàn xưa, nay thuộc xã Nhơn Hậu, Thị xã An Nhơn, tỉnh Bình Định.

Tháp Cánh Tiên hiện nằm trên đỉnh một quả đồi thấp thuộc thôn Nam Tân, xã Nhơn Hậu, Thị xã An Nhơn. Trong số những tháp cổ Chăm Pa còn lại ở tỉnh Bình Định, tháp Cánh Tiên không chỉ là một trong những kiến trúc còn khá nguyên vẹn, mà còn thuộc nhóm những cụm tháp ít thấy trong lịch sử kiến trúc Chăm Pa là khu đền chỉ có một tháp, mặc dầu chỉ có một tháp đơn lẻ song hình dáng, cấu trúc của tháp Cánh Tiên lại không hề khác với các ngôi tháp vuông nhiều tầng xây bằng gạch vào loại lớn của Chăm Pa, tháp cao gần 20 mét.

Tháp Cánh Tiên là một trong những ngôi tháp thuộc phong cách Bình Định, hiện lên với một kiến trúc hoành tráng với những khối hình lớn gây ấn tượng từ xa: các cột ốp, những khung dọc trên mặt tường nằm giữa các cột ốp nổi lên thành những mảng lớn khoẻ khoắn, các vòm của các cửa giả vút cao vươn lên như hình những mũi giáo khổng lồ, các tháp trang trí góc các tầng cuộn lại thành những khối chắc nịch, những phiến đá trang trí các góc tường phía trên của các tầng hình hoa lá nhô mạnh ra như những cánh tiên.

Như mọi ngôi tháp truyền thống khác, tháp cấu trúc gồm hai phần: tiền sảnh và điện thờ, hiện nay toàn bộ cấu trúc của tiền sảnh đã bị sụt lở từ lâu, các mặt tường phía ngoài của thân tháp được trang trí bằng những cột ốp và các khung dọc nhô mạnh ra khỏi mặt tường, một trong những điều kỳ lạ nhất ở tháp Cánh Tiên là nữa phần phía ngoài của cột ốp góc tường được ốp kín bằng những phiến đá sa thạch màu tím có chạm khắc hoa dây xoắn và góc các diềm mái của tháp cũng được làm bằng đá – hiện tượng độc nhất trong lịch sử kiến trúc tháp Chăm Pa.

Hiện nay tuy đã hư hại một phần, nhưng vẫn có thể nhận ra cấu trúc và hình tháp khá đặc biệt của các cửa giả của tháp Cánh Tiên, mỗi cửa giả đều có ba tầng thu nhỏ dần về phía trên và mỗi tầng đều có hai thân, các tầng của cửa giả đều có cấu trúc hai phần: hai trụ ốp tạo thành ô khám bên dưới và hình cung nhọn bên trên.

Tại bốn góc của mỗi tầng của tháp Cánh Tiên, các tháp trang trí góc và phiến đá hình đuôi phượng nhô ra ở đỉnh các cột ốp tường còn giữ lại khá nguyên vẹn, nên từ xa nhìn vào tháp Cánh Tiên trông như một ngọn đuốc khổng lồ đang lung linh tỏa sáng.

Tháp Đôi – Tháp Hưng Thạnh

• 

• 

• 

• 

Tháp Đôi Quy Nhơn – Kiến trúc di tích Chăm Pa cổ đẹp nhất Bình Định

Tháp Đôi hay còn có tên là Tháp Hưng Thạnh còn trong tiếng J’rai gọi là SRI BANOI là khu tháp của Chăm Pa gồm có hai tháp là tháp phía bắc và tháp phía nam cạnh nhau hiện nằm ở phường Đống Đa, thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định.

Tháp được các chuyên gia trùng tu lại vào những năm 1990, đã trả lại cho ngôi tháp hình dáng gần như xưa. Cả hai ngôi tháp nằm trên khu đất bằng phẳng dưới chân một quả đồi và đều quay mặt về hướng nam, tuy có cùng hình dáng và cấu trúc là than hình khối vuông và mái hình tháp mặt cong nhưng ngôi tháp phía bắc cao hơn tháp phía nam.

Theo truyền thống các cụm tháp Chăm Pa cổ thường có ba tháp, nhưng hiện tại chỉ có hai tháp, theo các nhà nghiên cứu, ngôi tháp thứ ba chuẩn bị xây dựng thì có nguyên nhân chưa biết được làm cho việc xây dựng tháp thứ ba bị gián đoạn.

Trong hai ngôi tháp hiện còn của Tháp Đôi, ngôi tháp phía bắc không chỉ cao hơn, lớn hơn mà còn ít bị hư hại hơn, cửa ra vào phía đông tháp bị đổ nát từ lâu, chỉ còn cái khung cửa hình chữ nhật tạo bởi bốn thanh đá lớn là còn lại. Ngôi tháp phía nam có hình dáng, cấu trúc và trang trí giống như ngôi tháp phía bắc nhưng nhỏ hơn và thấp hơn một chút, toàn bộ phần chân tường của ngôi tháp đã bị đổ nát nặng nề, đến nỗi khó có thể nhận ra hình dáng lúc đầu của cấu trúc này như thế nào, hiện nay cả hai ngôi tháp đều đã mất chóp.

Cả hai ngôi tháp ở Tháp Đôi đều không phải là tháp vuông nhiều tầng truyền thống của Chăm Pa, mà là một cấu trúc gồm hai phần chính: khối thân vuông vức, và phần đỉnh hình tháp mặt cong, vì vậy nhìn qua các ngôi tháp Đôi có dáng vẻ của những đền thờ Khmer thời Angkor Vat, theo các nhà nghiên cứu những hình chim thần Garuda bằng đá với hai tay đưa cao, trang trí các góc tháp, là những sản phẩm chịu ảnh hưởng mạnh của nghệ thuật Khmer thế kỷ 12-13, thế nhưng toàn bộ phần dưới và phần thân của tháp Hưng Thạnh vẫn giữ nguyên hình dáng, cấu trúc và kiểu trang trí đặc trưng của những ngôi tháp Chăm truyền thống: khối thân hình vuông, mặt tường bên ngoài được trang trí bằng cửa giả, các cột ốp và các mặt nổi nằm ở giữa các cột ốp, ở các tháp Hưng Thạnh, vòm bên trên các cửa giả vút cao lên thành những mũi lao, các cột ốp trơn nhẵn.

Ngôi tháp phía bắc, toàn bộ chân tường của tháp được bó bằng những tảng đá cát lớn thể hiện một đài sen khổng lồ đỡ toàn bộ tháp, giữa các cánh sen là những hình voi, sư tử và những hình người múa, như các tháp Chăm truyền thống khác, đầu tường phía trên tháp Bắc cũng nhô ra để tạo thành bộ diềm mái lớn, thế nhưng do ảnh hưởng của nghệ thuật Khmer, bộ diềm của tháp được làm bằng đá và được trang trí bằng hình các con khỉ đang múa, hình các con vật tạp chủng mình sư tử, đầu voi và những hình người ngồi có sáu và tám tay. Bốn góc của bộ diềm mái là bốn thần điểu Garuda bằng đá khổng lồ được tạc theo mô hình và phong cách nghệ thuật Khmer thời Angkor Vat.

Ở ngôi tháp phía nam, mặc dù bị hư hại nhiều hơn so với tháp bắc, nhưng một vài tảng đá nằm tại chỗ đã chứng tỏ xưa kia ngôi tháp nam cũng có hệ thống chân tường bằng đá tương tự tháp bắc, dù bị hư hại nhiều hơn song các vòm cửa giả, các hình trang trí trên các tầng trên đỉnh hình tháp cũng tương tự như tháp bắc.

Để chuyến đi thêm thú vị, bạn có thể tham khảo các địa điểm du lịch khác ở Bình Định như du lịch Phù Cát – Loạt địa điểm du lịch Phù Cát Bình Định khiến người ta mê tít hồn.

Đến với các di tích Chăm Pa bạn sẽ không khỏi bất ngờ này đến bất ngờ khác, mỗi tháp Chăm đều mang một kiến trúc đặc trưng rất riêng nhưng lại rất chung trong nền văn hóa hóa của người Chăm. Để tìm hiểu toàn diện hơn, bạn có thể thiết lập một tour du lịch khám phá, ngoài Bình Định, các tỉnh của miền Trung Việt Nam hiện nay cũng còn nhiều di tích Chăm Pa nổi bật, hứa hẹn sẽ là những điểm đến đầy thú vị.